Lamprophyre

Lamprofiry należą do dość tajemniczych skał, których dokładne powstanie do dziś nie jest do końca wyjaśnione. Są to magmatyty (czyli skały zastygłe), które występują głównie jako skały płonne, sporadycznie także jako tzw. intruzje (skały, które w stanie ciekłym wnikają w inne skały i tam twardnieją).

Skład

Typowymi składnikami lamprofirów są biotyt, amfibole i pirokseny. Klinopiroksen i oliwin występują sporadycznie, ale podstawowa masa składa się ze skaleni.

W większości przypadków występują większe ilości potasu i sodu, a także baru, cezu, rubidu i strontu, ale zazwyczaj tylko niewielkie ilości krzemu. Typowe są również wysokie poziomy chromu i niklu. Wysoka zawartość sodu i potasu oraz bardzo mała ilość krzemu sprawiają, że Lamprophyre jest tak zwaną skałą alkaliczną. Kolejną cechą charakterystyczną tej grupy skał jest występowanie w nich tzw. pianek (przedstawicieli skaleni) ze względu na stosunkowo niewielką zawartość kwarcu (SiO2).

W wielu przypadkach lamprofiry wykazują również szczególnie wysoką zawartość wody, dwutlenku węgla, chloru, fluoru i SO2 (dwutlenku siarki). Szczególnie ta wysoka zawartość tzw. volatiles (substancji lotnych) jest ważną cechą charakterystyczną lamprofirów.

W niektórych odmianach (jak Monchiquites i Camptonites) stosunek potasu do sodu jest przesunięty – tutaj, w przeciwieństwie do większości innych odmian, sodu jest wyraźnie więcej niż potasu. Wszystkie pozostałe zawierają – podobnie jak lamproity, z którymi nie należy mylić lamprofiru – wyraźny nadmiar potasu.

Warianty z kompozycjami specjalnymi

Niektóre podgatunki można sklasyfikować na podstawie składników ciemnych i składu masy ziemskiej. Szczególnie typowymi podgatunkami są:

• Minette (biotyt-hornblende-augit, w masie ziemnej ortoklaz przeważa nad plagioklazem)
• Spessartyt (hornblende-augit, w masie ziemnej plagioklaza przeważa nad ortoklazem)
• wogezyt (hornblende-augit, w masie ziemnej dominuje ortoklaz)
• Kamptonit (amfibolowo-augitowo-oliwinowo-biotytowy, w masie ziemnej dominuje plagioklaz, dodatkowo wyższa zawartość sodu niż potasu)
• Monchiquite (amfibol-augit-oliwina-biotyt, masa ziemna albo całkowicie z pianek, albo szklista)
• Alnöit (tzw. skała melilitowa, melilit to rzadkie krzemiany/germanaty)

Nazewnictwo jest nadal uważane za tymczasowe w nauce geologicznej, dopóki nie zostaną uzyskane nowe dowody, które pozwolą na inną klasyfikację. Przejściowo do nazw poszczególnych podgatunków używano miejsca pierwszego opisu (np. Vogesite z Wogezów).

Minette, kersantyt, wogesyt i spessartyt można zaliczyć do grupy lamprofirów szoszonitowych, kamptonit i monchiquit oraz sannait do grupy lamprofirów alkalicznych.

Typowy wygląd

Lamprophyre jest zawsze stosunkowo ciemno ubarwiony, można rozróżnić średnie (mezotyp) i bardzo wyraźne ciemne ubarwienie (melanokrata). Powodem tego jest duża ilość zawartych minerałów mafickich (minerały zawierające magnez i żelazo, takie jak amfibol, piroksen, oliwin, ale także melilit). Ekspresja ultramaficka nie występuje jednak w lamprofirach.

Mikrostruktura jest głównie drobno- lub średnioziarnista, ale w niektórych przypadkach może być również silnie porfiryczna, często z widocznymi wlewkami.

A propos, nazwa lamprofiru pochodzi również od szczególnej cechy optycznej: kiedy lamprofir jest świeżo rozbity, kryształy amfibolu i biotytu początkowo błyszczą jasno. Greckie słowo oznaczające “świecić jasno” (lamprós) i często używana część słowa phýro (mieszać) stały się “lamprophyre” w nazwie skały.

Teoria pochodzenia

Jako możliwość powstawania lamprofirów z jednej strony możliwe są plutoniczne resztkowe wytopy, z drugiej strony możliwe jest również sprzężenie z bardzo głęboko sięgającymi uskokami w obszarze tektonicznym jako przyczyna powstawania.

W każdym razie można dziś przyjąć, że powstawanie lamprofiru odbywa się zawsze na bardzo dużych głębokościach, przemawia za tym zarówno skład, jak i brak zróżnicowania magmowego (krystalizacja frakcjonalna).

Można przynajmniej przypuszczać, że procesy formowania są podobne jak w przypadku kimberlitów.

Użyj

Jako intruzje, zwłaszcza w granitowych i granodiorytowych formacjach skalnych, lamprofiry występują na całym świecie, niektóre odmiany przyniosły im sławę i są częściej używane jako kamień dekoracyjny lub materiał budowlany, wśród nich “Lamprophyre Grenzland” (z Saksonii, sprzedawany również jako sjenit łużycki), Sluknov-Lipova (z Czech, właściwie spessartyt) i Lamprophyre Schneeflocke (również z Saksonii, w tym przypadku z Bautzen).

Większość lepiej znanych nam odmian pochodzi z Saksonii lub Czech. Nieco mniej znane w naszym kraju są kamienie z francuskiego Kersatonu, norweskiego regionu Telemark czy portugalskiego Monchique.

Wniosek

Lamprofiry to skały o wielu szczególnych cechach, a także interesujące wizualnie. Czyni je to dość interesującymi zwłaszcza jako kamień dekoracyjny. Ich wciąż niewyjaśnione powstawanie, które najprawdopodobniej odbywało się na bardzo dużych głębokościach, nadaje skale również nieco tajemniczy i “pozaziemski” wydźwięk.